آوای مرز : جولان گوزن زرد در جزیره اشک پارک ملی دریاچه ارومیه زیباست اما بیم شکار شدن و طعمه قرار گرفتن از یک سو و گرفتار شدن در دل باتلاق های این زیست‌بوم جهان از سوی دیگر زمینه را برای انقراض نسل این زرین پوست در اطراف نگین آبی آذربایجان بیش از گذشته فراهم کرده است.
زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی مناطقی از غرب و جنوب غربی ایران است اما روند کاهشی جمعیت این گونه ارزشمند و زیبا در دهه ۳۰ (۱۳۳۰ تا ۱۳۳۹) هجری شمسی سبب شد که از اواخر همان دهه اقداماتی برای نجات گوزن‌های زرد ایرانی در کشور انجام شود.
از اوایل دهه ۴۰ (۱۳۴۰ تا ۱۳۴۹) هجری شمسی نگهداری این گونه‌ها در مناطق و زیستگاه‌های جدید و حفاظت شده آغاز شد و جزیره اشک پارک ملی دریاچه ارومیه یکی از این زیستگاه‌های ارزشمند و امنی بود که میزبان گوزن های زرد ایرانی شد.
اکنون ۴۴ سال از ورود نخستین گله از گوزن‌های زرد ایرانی از “دشت‌ناز” ساری به جزیره ۲ هزار و ۳۵۰ هکتاری “اشک” در پارک ملی دریاچه ارومیه می‌گذرد و در طول این مدت این مهمانان گرانبها، دوران پرفراز و نشیبی را طی کرده اند زیرا زمانی گله‌های آنان به ۳۰۰ راس می‌رسید اما امروز به ۲۹ راس رسیده است.
کاهش آمار گوزن زرد ایرانی خالدار در پارک ملی دریاچه ارومیه از ۲۵۵ راس در سال ۱۳۹۲ به ۱۶۶ راس در سال ۱۳۹۴و به ۵۵ راس در سال ۱۳۹۹ و در نهایت ۲۹ راس در سالجاری نیاز به احیای دریاچه و به دنبال آن جزیره اشک به عنوان یک مکان امن که شباهت بسیاری نیز به شرایط جنگلهای زاگرس داشت، صدچندان کرده است.
طبق اظهارات کارشناسان بحران کم آبی دریاچه ارومیه موجب اتصال جزایر پارک ملی به یکدیگر شده است و ورود گونه های پستانداران به جزیره اشک به عنوان رقیب غذایی گوزن زرد ایرانی، افزایش یافته است.
همچنین اتصال جزایر به همدیگر، ورود گوشتخوارانی چون پلنگ، گرگ و روباه موجب شده است و در کنار موضوعی مانند تقارب ژنتیکی حیات این جاندار در معرض انقراض قرار گرفته است.
گوشتخواران تهدیدی برای حیات گوزن زرد ایرانی هستند
محیط بانان پارک ملی دریاچه ارومیه می گویند: رد پای پلنگ، گرگ، روباه و شغال این روزها در جزیره اشک بیشتر شده است و تهدیدی برای زندگی گوزن زرد ایرانی محسوب می شود.
بر اساس گفته آنان در پنج سال گذشته تعداد این گوشتخواران در جزیره “اشک “با کاهش آب دریاچه ارومیه و اتصال جزایر به هم رو به فزونی گذاشته است.
به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی کاهش آب دریاچه ارومیه زندگی “گوزن زرد ایرانی” و سایر وحوش جزایر “اشک” و “کبودان” را به مخاطره انداخته است.
مهران نظری هم به مانند محیط بانان براین باور است که بهم چسبیدن جزایر بر اثر کاهش آب می تواند به عاملی برای خروج گونه های منحصر به فرد از این مناطق تبدیل شود.
طبق اظهارات وی ورود گونه های جانوری وحشی و مهاجمی مانند پلنگ، روباه و شغال هم به جزیره فراهم شده است که این امر نیز اکوسیستم طبیعی این جزایر را با مشکل مواجه خواهد ساخت و خطراتی را برای وحوش آن به وجود خواهد آورد.
طبق گفته های وی کاهش حجم آب دریاچه ارومیه در سالجاری علت مهم این مخاطرات است و نیازمند یک چاره یابی در کنار اقدامات حفاظتی زیست محیطی است.
گرفتار شدن در باتلاق تهدیدی جدید برای گوزن زرد ایرانی است
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی معتقد است: گوزن های زرد به عنوان گونه منحصر به فرد این جزایر با کاهش سطح آب و پوشش گیاهی با این خطر مواجه هستند که از جزایر خارج شده و در باتلاق های آن گرفتار و جان خود را از دست بدهند.
حجت جباری گفت: محصور شدن جزیره اشک در میان برخی صخره های نمکی پنهان در زیر آب موجب شده بود تا به جز معدود محیط بانانی که هرروز برای نظارت به جزیره سفر می‌کردند، کسی دسترسی به این جزیره نداشته باشد اما اینک با نمایان شدن این صخره های نمکی امکان ورود و خروج جانداران به محوطه جزیره اشک وجود دارد.
وی افزایش سطح آب دریاچه ارومیه را راهکاری برای رفع این مشکلات زیستی دانست و گفت: در سال های اخیر افزایش سطح آب دریاچه ارومیه و احیای آن به حیات وحش و پوشش گیاهی آن کمک شایسته‌ای کرده بود که این امر موجب افزایش دوباره زاد و ولد در این زیست بوم و از سرگیری زندگی عادی جانداران در جزایر شده بود.
جباری گفت: هم اکنون سطح تراز دریاچه ارومیه هزار و ۲۷۰ متر و ۶۱ سانتی متر از سطح آب‌های آزاد است که نسبت به مدت مشابه پارسال ۶۵ سانتی متر کاهش یافته که این امر وسعت دریاچه ارومیه را از ۲ هزار و ۶۲ کیلومتر مربع در سال گذشته به هزار و ۳۸۳ کیلومتر مربع در زمان حال کاهش داده است.
بنا براظهارات معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی برای جلوگیری از بروز این مشکل و خروج وحوش از این جزایر میزان کنترل و پایش ها از این مناطق شدت پیدا کرده است.
افزایش تعارضات و تهدیدات زیستی علت کاهش گونه گوزن زرد ایرانی است
پوشش گیاهی جزیره اشک مشابه جنگلهای زاگرس است و درختچه‌های بادام وحشی و درختان پسته را به وفور می‌شود در همه جای این مکان آرام و زیبا مشاهده کرد.
گوزن زرد ایرانی در این زیست بوم امن در سال ۱۳۹۹بعد از چهار و یا پنج سال، روزهای سخت و پرتلاطم کم آبی، مشکلی از بابت آب و غذا نداشت و تغذیه از سرشاخه درختان و پوشش گیاهی علفی منطقه که به برکت بارشهای فراوان سر از خاک برآورده و مسیر زندگی را برای این پستاندار منحصر به فرد هموار کرده بود.
در سال جاری به رغم کاهش بارش ها همچنان زیست در این جزیره برای گوزن ها تداوم داشت اما تهدیدات زیستی پایان ناپذیر بوده است.
طبق اظهارات رییس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی با اتصال جزایر به یکدیگر علاوه بر گوشتخواران، قوچ و میش ارمنی از سایر جزایر به این جزیره وارد شده اند.
ورود این پستانداران به جزیره امنیت غذایی در این زیستگاه را برای گوزن های زرد ایرانی به مخاطره انداخته است، درحالی که عمده زیستگاه این جانداران جدیدالورود به جزیره اشک، جزیره کبودان است.
بر اساس اظهارات امید یوسفی همچنین با کاهش بارندگی ها، دبی چشمه آب شیرین در جزیره نیز کاهش یافته و در برخی از فصول گرم سال حتی به صفر هم می رسد.
وی می گوید: بررسی های میدانی نشان دهنده وجود علوفه کافی در منطقه است هر چند مقدار آن نسبت به سالهای قبل کمتر شده است و در صورت کاهش بارش های پاییزی امکان کمبود علوفه و انتقال علوفه وجود دارد.
تقارب ژنتیکی چالشی مضاعف برای زیست گوزن زرد ایرانی در پارک ملی دریاچه ارومیه است
تقارب ژنتیکی(که به دلیل خویشاوندی گوزهای موجود حاصل شده) یکی از مهمترین عوامل تهدید زیستی برای گوزن زرد ایرانی در پارک ملی دریاچه ارومیه است که در دهه اخیر بیشتر مورد توجه مسوولان زیست محیطی استان قرار گرفته است.
طبق بررسی های کارشناسان محیط زیست آذربایجان غربی به علت محدود بودن تعداد گوزن های زرد ایرانی در جزیره اشک دریاچه ارومیه، تقارب ژنتیکی در این منطقه موجب افزایش بیماری های ژنتیکی می شود.
کاهش خلوص ژنتیکی و نیز کاهش مقاومت بدن حیوانات در مقابل سرما و برخی بیماری ها مهمترین علایم این تهدید به شمار می رود.
رییس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی راهکار حل این مساله را انتقال چند راس گوزن زرد از دشت «ناز ساری» به پارک ملی عنوان کرد و گفت: این اقدام در ۲ سال گذشته با انتقال ۲ راس گوزن زرد ایرانی به محیط بانی رشکان انجام شد و یک راس گوساله نیز متولد شده که هم اکنون در سن بلوغ است.
به گفته امید یوسفی مقرر شده تا در ابانماه امسال نیز ۶ تا هشت راس گوزن زرد ایرانی به مرکز تکثیر محیط بانی رشکان در ارومیه منتقل شوند تا گوزن های زرد ایرانی پارک ملی دریاچه ارومیه از “چاله ژنتیکی” یا همان بیماریهای ژنتیکی ناشی از خویشاوندی نجات یابند.
آیا دوران طلایی زندگی در جزیره اشک برای گوزن زرد به پایان رسیده است؟
در ۲ دهه اخیر جزیره اشک در پارک ملی دریاچه ارومیه به عنوان امن ترین زیستگاه گوزن زرد ایرانی در سطح جهان، با بروز کم آبی در پهنه پنج هزار و ۷۰۰ کیلومتری این پهنه آبی دیگر برای این موجود نادر امن نبود.
خبرهای منتشر شده در رسانه ها بیانگر این بود که شاید دوران طلایی زیست این گونه ارزشمند به پایان رسیده است و تدوین برنامه ای برای مدیریت زیستگاه آن نیازمند تصمیم فوری از سوی مسوولان امر بود.
در این راستا برنامه ملی حفاظت از گوزن زرد ایرانی در راستای حراست از این گونه در حال انقراض در سال ۱۳۹۶ در استان به اجرا در آمد که گامی طلایی و اقدامی اثر گذار در این راستا تلقی می‌شود.
احداث آب انبارها، نصب دوربین های مداربسته، نصب تله های زنده گیری گونه های گوشتخوار، افزایش گشت و کنترل در جزیره اشک و احداث مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در پارک ملی دریاچه ارومیه برای جلوگیری از انقراض این گونه بخشی از برنامه ملی حفاظت از گوزن زرد ایرانی بوده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی با اشاره به ابعاد مختلف این برنامه ملی به خبرنگار ایرنا گفت: احداث آب انبار هایی برای جمع آوری آب ناشی از بارش نزولات آسمانی جهت استفاده شرب برای حیات وحش به تعدادهفت آب انبار جدید با ظرفیت هر کدام ۳۵ هزار لیتر آب و احداث آبشخور کمک بزرگی برای رفع تهدید کم آبی برای شرب حیات وحش بوده است.
مهران نظری بیان کرد: نصب دوربین های مدار بسته در آبشخورها مهم و حساس هم انجام و با این کار امکان پایش لحظه ای و آنلاین حیات وحش میسر شده است و تهدیدات گونه شناسایی شده اند.
بر اساس اظهارات وی نصب تله های زنده گیری گونه های گوشتخوار به تعداد بیش از ۴۰ دستگاه تله در مناطق مختلف جزیره اشک موجب شده تا گونه های گوشتخوار زنده گیری و از منطقه خارج شوند.
درکنار این اقدامات حضور بیشتر کارشناسان و محیط بانان در جزایر جهت رفع تهدیدات و تعارضات موجود و تجهیز آب انبار های موجود به سیستم های روشنایی با استفاده از سیستم فتوسل جهت امکان بررسی بهتر شبانه حیات وحش در مناطق هم جزو اقداماتی است که طبق اظهارات مدیر کل حفاظت محیط زیست استان انجام شده است تا زیست گوزن زرد ایرانی با مشکل مواجه نشود.
طبق گفته های نظری، بررسی و گشت و کنترل در سواحل و شناسایی مناطق حساس و مهم که امکان ورود شکارچی و افراد غیر مجاز به داخل جزیره هم انجام شده و با این اقدام ضریب حفاظتی این مناطق با حضور محیط بانان افزایش یافته است.
وی بیان کرد: ایجاد مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در شمال غرب کشور در پاسگاه محیط بانی رشکان جهت انتقال تعدادی از گوزن ها به این منطقه، گشت و پایش هوایی در منطقه جهت شناسایی بیشتر تهدیدات و تعارضات ممکن، انتقال آب و علوفه به صورت هوایی به جزیره در فصولی که پوشش گیاهی ضعیف است یا میزان ذخایر آب شرب کم است از اقداماتی است که جهت صیانت و حفاظت از این گونه ارزشمند انجام شده است.
سایت مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در رشکان ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد
بر اساس گفته های کارشناسان حیات وحش استان آذربایجان‌غربی در سراسر دنیا و به طور کل ۲ گونه گوزن زرد وجود دارد ، گوزن زرد ایرانی و گوزن زرد اروپایی، گوزن زرد ایرانی گونه خاصی است که فقط در ایران زندگی می‌کند و هر دو تقریبا شبیه یکدیگر هستند.
هر چند تعدادی از پژوهشگران اخیرا به این نتیجه رسیده اند که این دو گونه به قدری با یکدیگر تفاوت دارند که می شودآنها را از همدیگر تشخیص داد ولی آنان بر این عقیده اند که گوزن زرد ایرانی زیر شاخه ای از گوزن زرد اروپایی است که از نظر جثه و هیکل بزرگتر است و تفاوتی نیز از نظر شاخ و رنگ دارند.
در راستای صیانت از این گونه در حال انقراض مراکز تکثیر آن در کشور راه اندازی شده که مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در شمال غرب نیز به تبعیت از مرکز تکثیر در “دشت ناز” ساری در قالب برنامه عمل ملی گوزن زرد ایرانی در محیط بانی رشکان ارومیه در بیش از ۱۰ هکتار در حال احداث است و تا کنون ۳۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت : در راستای صیانت از این گونه ارزشمند در حال انقراض با اجرای “برنامه عمل ملی حفاظت از گوزن زرد” در استان که در سال چهارم اجرایی است اقدامات ویژه ای انجام شده‌است.
نظری اضافه کرد: یکی از این اقدامات اساسی احداث مرکز تکثیر گوزرن زرد ایرانی در شمال غرب کشور در راستای جلوگیری از انقراض این گونه منحصر به فرد است که در سه فاز اجرایی در منطقه محیط بانی رشکان اجرا می شود و ۲ فاز آن به اتمام رسیده است.
مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با اشاره به پیشرفت ۸۵ درصدی این مرکز گفت: این مرکز در ۱۰ هکتار مساحت از بهار سال ۱۳۹۹ در حال احداث است و اقدامات اجرایی آن در حال پیگیری است.
وی اضافه کرد: بخش های مختلف این طرح زیست محیطی شامل احداث قرنطینه، تیمار، محل استاندارد جهت نگهداری گوزن زرد است.
به گزارش ایرنا ؛ جزیره اشک یکی از جزایر ۹ گانه پارک ملی دریاچه ارومیه است؛ این جزیره به علت محصور شدن در میان آب در پیش از ۲۰ سال گذشته مهمترین و امن ترین محل برای زیست گوزن زرد انتخاب شده است.
در واقع برای اولین بار در سال ۱۳۵۶ تعداد ۲ راس گوزن زرد از دشت ناز ساری به این جزیره منتقل و پس از اینکه شرایط زیستگاهی جزیره برای حضور گونه مناسب تشخیص داده شد، در سال های بعد تعدادی دیگر نیز به این زیستگاه اضافه گردید.
شرایط بسیار مناسب زیستگاهی از جمله امنیت غذایی، نبود عوامل بیماری زا، نبود دشمن طبیعی و سایر موارد باعث شد که جمعیت این گونه در سال های بعد به بیش از ۳۰۰ راس برسد و به همین دلیل باعث شد که بسیاری از کارشناسان جزیره اشک را بزرگ ترین و مناسب ترین زیستگاه طبیعی گوزن زرد (جمعیت وحشی) در کشور و حتی دنیا عنوان کنند؛ این کار تا به آنجا موفق بود که حتی جهت کنترل جمعیت تعدادی زنده گیری و به سایر زیستگاه های مستعد کشور منتقل شد.
