زبان کردی ؛ هویتی دیرین و تاریخی / ضرورت اجرای اصول ۱۵ و ۱۹ قانون اساسی

زبان نخست یا زبان مادری به نخستین زبانی گفته می‌شود که کودک سخن گفتن به آن را یاد می‌گیرد.

زبان نخست، زبان اصلی، زبان مبدا، زبان مادری یا مجموعه اصطلاحات بومی زبان شخصی است که از زمان تولد آن را آموخته و به بهترین وجه صحبت می‌کند.

در بعضی از کشورها، اصطلاحات زبان بومی یا زبان مادری بیشتر به زبان قومی یک فرد اشاره می‌کند تا زبان اول او، و اما زبان دوم زبانی است که هر فردی متفاوت با زبان نخستش صحبت می‌کند.

زبان اول یک کودک بخشی از هویت شخصی، اجتماعی و فرهنگی اوست.

تاثیر دیگر زبان اول این است که باعث بازتاب و یادگیری عملکرد و سخن گفتن در مورد الگوهای اجتماعی موفق می‌شود.

زبان کُردی همچنین دارای ادبیاتی غنی و پر بار است و مردمانی که صاحب خاک و آب و جغرافیای مستقل باشند، بی شک باید ادبیات مستقل را هم داشته باشند و خوشبختانه زبان کُردی از این نظر بسیار پربار است.

زبان کُردی یکی از زبان‌های زنده دنیاست که در زمره زبانهای ایرانی به شمار می آید و ریشه آن به زبان‌های هندی و اروپایی برمی گردد.

این زبان یکی از زبان‌های زنده هند و اروپایی محسوب می شود که قواعد مخصوص به خود را داراست و نگارش آن با سه رسم الخط آرامی (الفبای عربی)، لاتین و روسی صورت می گیرد.

به دنبال پایان یافتن حکومت مادها، زبان کُردی منزوی شد و رسم الخطی برای کتابت این زبان باقی نماند و بدین ترتیب از اعراب و رسم الخط آنها تبعیت شد.

به علت استیلای اعراب بر ملت‌های مجاور، رسم الخط کُردی دنباله رو رسم الخط عربی و با همان قواعد خاص عربی شد تا اینکه در نیم قرن گذشته، اندیشمندانی به پا خاسته و قوانین تازه‌ای برای نگارش زبان کُردی ابداع کردند.

یکی از ویژگی‌های مهم زبان کُردی با رسم الخط جدید آن است که بر خلاف رسم الخط قدیم، از حرکات اعرابی عربی به شیوه پیشین بهره نمی جوید به طوری که هر چه خوانده شود، همانگونه نوشته می شود.

زبان کُردی، زبانی اصیل و کهن با قواعد و دستور زبان خاص

عدنان برزنجی، زبان شناس و فعال فرهنگی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: زبان کردی از چندین گویش مختلف تشکیل شده که کرمانجی شمالی، کرمانجی جنوبی، کرمانجی میانی و گوران یا زازایی را شامل می شود.

وی افزود: شاخه‌های مختلف زبان کرمانج شمالی شامل جزیری، هه کاری، بایزیدی، بوتانی، بادینان، شمزینان و شکاک است که در مناطقی از قبیل جزیره، ئامد، ارزروم، بایزید، بتلیس، وان، آکری و شمزینان با این گویش صحبت می کنند.

این کارشناس زبان و ادبیات کردی عنوان کرد: در اقلیم کردستان، زاخو، سنجار، دهوک و عمادیه، در کردستان ایران شهرهای ارومیه، سلماس، ماکو، نقده، در کردستان سوریه نیز شهرهای قامشلو، حسکه و … با گویش کرمانج شمالی صحبت می کنند.

وی ادامه داد: همچنین کردهای ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکمنستان و قزاقستان از این گویش برای حرف زدن استفاده می کنند.

او گویش دیگر زبان کردی را کرمانج میانی عنوان کرد و افزود: این گویش خود به بخش های سورانی شامل (سلیمانیه، اربیل، موصل، رواندز و همچنین سقز، بانه، مریوان و تکاب)، موکریانی شامل( مهاباد، بوکان، سردشت و پیرانشهر و اشنویه  و … ) اردلانی شامل (سنندج، دیواندره، کامیاران و …)، جافی شامل ( جوانرود، روانسر، سرپل ذهاب و …) و گرمیانی شامل (کرکوک) تقسیم می شود.

برزنجی ذکر کرد: کرمانج جنوب که لهجه‌های لری، لکی، کلهری، فیلی و بختیاری را شامل می شود در مناطق کرمانشاه، دالاهو، صحنه، کنگاور، بیستون، سنقر، اسلام آباد، بیجار، قروه، لرستان، ایلام، آبدانان، مهران، دهلران و … مورد استفاده قرار می گیرد.

وی همچنین لهجه گوران یا زازا را از کهن‌ترین گویش‌های کُردی دانست و افزود: بخشی از کتاب گاتای اوستا با این گویش نگارش شده است.

وی لهجه‌های این گویش را گورانی یا هورامی، باجلانی و زازا نام برد که در شهرهای پاوه، نوسود، اورامان، نودشه و بخشی از مریوان با این لهجه سخن می گویند.

ادبیات کُردی

ادبیات کُردی مانند ادبیات بیشتر جوامع، شامل فولکلور و نوشتاری است که هر کدام به چند دسته تقسیم می شود.

برزنجی در این رابطه تشریح کرد: ادبیات فولکلور، ادبیاتی است که سینه به سینه انتقال یافته و خالق و صاحب شناخته شده‌ای ندارد.

این زبان شناس و فعال فرهنگی ذکر کرد: چند مورد مهم موجب پربار شدن هر چه بیشتر ادبیات فولکلور کُردی شده است که افسانه، قصه، داستان، پند پیشینیان، بازی های قدیمی و … از جمله این موارد هستند.

وی با اشاره به اینکه «افسانه» اثر ابتدایی زندگی انسان بوده و واقعیات در آن بسیار کم است، بیان کرد: یونانی ها اولین ملتی هستند که نوشتن افسانه را آغاز کردند و در کُردی هم افسانه های زیادی وجود دارد که از آن جمله می توان به افسانه کاوه آهنگر اشاره کرد.

وی ادامه داد: قصه، که بسیار متنوع و گسترده است و با نام‌های دیگری از قبیل حکایت و نقل خوانده می شود و زندگی انسانی و تلاش، پهلوانی و داستان های عاشقانه را شامل می شود.

برزنجی عنوان کرد: داستان همان قصه است که خود را هر چه بیشتر با واقعیت‌ها می آراید و به دو دسته داستان قهرمانی و داستان عاشقانه تقسیم می شود.

وی بیان کرد: از داستان های قهرمانی می توان به داستان «سنجر خان»، «عزیز و تکش» و … اشاره کرد و داستان عاشقانه نیز می توان به داستان‌های «خه ج و سیامند» «مه م و زین» «بهرام و گل اندام» اشاره کرد.

این کارشناس ارشد زبان آواز را یکی دیگر از کهن ترین قسمت‌های ادبیات فولکلور کُردی نام برد که در شادی و عزا میان کردها مرسوم بوده است.

وی همچنین پند پیشینیان، گپ و ضرب المثل را از دیگر بخش‌های ادبیات فولکور کُردی نام برد.

برزنجی اظهارکرد: ادبیات نوشتاری کُردها هم قبل از ظهور اسلام کار خود را آغاز کرده و داستان های بخش «گاتا» ی اوستا که با گویش اورامی نگارش شده است، اثبات کننده این ادعاست.

وی افزود: پس از ظهور دین اسلام و با تلاش عرب‌ها برای از بین بردن ادبیات ملت‌های زیردست، ادبیات کُردی رکودی بلند مدت را تجربه کرد اما پس از مدتی دوباره توسعه می یابد.

وی ادبیات نوشتاری کُردها را شامل دو دسته بزرگ نظم و نثر دانست و ذکر کرد: این دو بخش بر اساس نحوه بروز فکر و اندیشه، به چند دسته کلاسیک، رمانتیک و رئالیسم تقسیم می شود.

برزنجی، ادبیات کلاسیک کُردی را همان تقلید دانست و افزود: ادبیات رمانتیک با جزئیات از احساس و عشق سخن می گوید و ادبیات رئالیسم نیز ادبیات آیینه زندگی است و هر هنری، زندگی مردم و ملت‌ها و بیشتر حقایق را نمایان می کند.

زبان کُردی دستخوش بی مهری نسل امروز

متاسفانه امروزه زبان کُردی با آسیبی جدی مواجه است که گریز کُرد زبانان از زبان اصیل و زبان اجداد کُردها و ورود واژه‌های بیگانه به این زبان است.

در حالی که زبان کُردی، زبانی بسیار کهن و با اصالت است، متاسفانه ترجیح دادن صحبت با سایر زبان ها بر زبان کُردی، آسیبی است که علاوه بر لطمه زدن به اصالت زبان، موجب تغییر در فرهنگ و همچنین فراموشی واژه‌هایی است که پیشینیان کُرد زبان ما آن را به کار می گرفتند.

اگر چه افراد بسیاری در کردستان در راستای آگاه سازی مردم و جلوگیری از لطمه خوردن اصالت زبان کُردی تلاش می کنند اما، متاسفانه بی مهری به زبان مادری و گرایش به سایر زبان‌ها به ویژه از سوی جوانان تداوم دارد.

اگر ملتی بخواهد فرهنگ خود را حفظ کند، قبل از هر چیز باید زبان خود را حفظ کرده و مانع از بین رفتن آن باشد.

محمد حجازی، محقق و پژوهشگر فرهنگ و تاریخ کردستان، در گفت و گو با خبرنگار ایسنا منطقه کردستان اظهار کرد: در صد سال اخیر واژه های بسیاری از زبان های عربی و فارسی به زبان کُردی وارد شده و موجب فراموش شدن واژه‌های اصیل کردی در میان مردم شده است.

وی افزود: به علت استفاده از زبان فارسی در نظام آموزشی، حتی تحصیل کردگان نیز در صحبت کردن به زبان کُردی از قواعد و لغات فارسی و گاه عربی بهره می گیرند.

این محقق کردستانی عنوان کرد: آموزش به زبانی غیر از زبان مادری روز به روز آسیب بیشتری بر اصالت زبان اقلیت ها وارد می کند.

وی تصریح کرد: متاسفانه سیاست‌های رژیم سابق در تحقیر فرهنگ اقلیت ها و پنهان کردن و ممنوع کردن طرح عناصر دستاوردهای فرهنگ بومی تا حدود زیادی موفق بود.

حجازی ذکر کرد: با سیاست ها و تدابیر هوشمندانه و مترادف خواندن کُردها با افرادی امل و دهاتی از سوی رژیم شاهنشاهی موجب شد تا بیشتر کُردها زبان اصلی خود را پنهان کرده و با زبان فارسی صحبت کنند.

وی با اشاره به اینکه شرایط امروز جامعه ما به گونه‌ای است که یادگیری زبان کُردی فایده اقتصادی در بر ندارد، ادامه داد: گریز جوانان از صحبت کردن با زبان اصیل مادری خود، موجب فراموشی زبان و فرهنگ منطقه برای نسل‌های آینده و در نتیجه لطمات زیادی برای این زبان می شود.

این محقق کردستانی خاطرنشان کرد: توجه به زبان و فرهنگ کُرد به مثابه بخش مهمی از فرهنگ ایران، دو راه اساسی دارد که آموزش به زبان مادری البته نه تنها آموزش خواندن و نوشتن، یکی از این راه هاست.

وی در پایان یادآور شد: به کارگیری زبان کُردی در حوزه های اداری و اقتصادی به عنوان یکی از زبان های اصیل ایرانی نیز می تواند راهکاری برای جلوگیری از فراموش شدن این زبان با اصالت باشد.

با این وصف زبان کُردی زبانی کهن و ناب میان زبان های روز دنیاست که امروز از سوی مردم کُرد زبان بیشترین آسیب را می بیند و این آسیب در بی مهری مردم نسبت به بکارگیری زبان مادری متجلی می شود.

متاسفانه امروزه چنانکه کارشناسان این حوزه نیز بر این مسئله متفق القول اند که آمیختن کلمات و جملاتی از سایر زبان ها با زبان کُردی آسیبی جدی برای این زبان خواهد بود.

بسیاری از والدین از طریق صحبت کردن با زبان هایی به جز زبان کُردی با فرزندان خود این مسئله را چنین توجیه می کنند که فرزندان ما در آینده بیشترین نیاز را به این زبان دارند و زبان کُردی کم کاربرد است.

اگرچه زبان فارسی زبان رسمی کشور ماست اما آنچه مسلم است، اهمیت حفظ زبان مادری و تلاش برای پاسداشت آن است چراکه آموزش زبان فارسی از ابتدای آغاز تحصیلات هر فرد ایرانی به درستی انجام می شود.  به گزارش ؛ سرگل آرش خبرنگار ایسنا منطقه کردستان ، بنابراین با سلب نکردن حق فرزندان خود از زبان مادری و با کاربرد واژه های اصیل کُردی در میان خانواده ها، علاوه بر حفظ این زبان با اهمیت، امکان بادگیری دو زبان را برای آنان مهیا کرده‌ایم.

نتیجه گیری آوای مرز

در اصل پانزدهم قانون اساسی بیان شده که ( زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است) با توجه به بکار بردن کلمه ( آزاد است) در آخر این اصل قانون اساسی بعد از انقلاب اسلامی و عدم ذکر کلمه ( باید) در قانون اساسی، دولت‌ها تکلیفی در جهت گنجاندن تدریس زبان محلی هر استانی در کتب درسی آن استان جهت جلوگیری از امحا و تضعیف زبانهای محلی برای خود ندانسته و عملاً این اصل در ایران اجرایی نشد و آیین نامه اجرایی یا قانونی نیز پس از انقلاب در این مورد تصویب نگردید. سوای خلاء قانونی موانعی از جمله مخالفت بعضی از مسولین با این باور که ممکن است این امر موجب تضعیف زبان رسمی گردد و یا موجبات تفرقه و مسائل و مشکلاتی دیگر برای دولت شود از پرداختن و اجرایی نمودن این اصل امتناع نموده و به آن التفاتی نشد، این در حالی است که تقویت و گسترش هر زبان بومی در هر کشوری موجبات رونق فرهنگ و تمدن خاک خورده آن کشور میگردد و پویایی و سرزندگی را به ارمغان خواهد آورد.