آوای مرز : از تجربه آموزش آنلاین ناموفق سال گذشته چگونه می‌توان در سال تحصیلی پیش رو استفاده کرد؟
روزنامه جام جم نوشت: «رکورد به‌جامانده از آموزش آنلاین، حدود یک سال‌تحصیلی کامل به علاوه سه ماه پایانی سال تحصیلی ۹۸ است؛ آموزشی که بر اساس فناوری و در بستر فضای مجازی پیش رفت و امروز ما دوباره در آستانه سال‌تحصیلی جدیدی ایستاده‌ایم؛ سالی که طبق گفته‌ها و شنیده‌ها و البته بر اساس واقعیت امروز جامعه که همه‌گیری ویروس کرونا ما را با آن مواجه کرده است، همچنان خبر از مجازی‌بودن آموزش می‌دهد. اما آموزش آنلاین در همین مدت کوتاه هم دستاوردها و چالش‌هایی با خود به همراه داشته است که حالا هر کدام از آنها می‌تواند برای مدیریت هر چه بهتر آموزش در سال‌تحصیلی پیش رو کمک‌حال‌مان باشد. آن طور که کارشناسان آموزشی می‌گویند، تجربه یک سال گذشته به همه افراد درگیر در این جریان کمک کرد به این نتیجه برسند که بین ارائه آموزش در فضای مجازی با تدریس موثر باید تفاوت قائل شوند؛ اتفاقی که اگر رخ ندهد، ممکن است به یادگیری منجر نشود. آنها معتقدند باید تصور کنیم در دو سرزمین متفاوت می‌خواهیم زندگی کنیم. بنابراین حتما باید زیست ما در سرزمین جدید با مختصات آنجا تغییر کند و آموزش آنلاین، همان زیست جدیدی است که باید در فضای مجازی و متناسب با شرایط، تغییر کند. پس این روزها این معلمان، دانش‌آموزان، والدین و حتی برنامه شاد هستند که باید به‌روزرسانی و تبدیل به یک نسخه تازه و آماده برای یک سال‌تحصیلی جدید شوند.
مهرماه پیش رو، نه شبیه اسفند ۹۸ است که به‌یکباره با ویروسی ناشناخته روبه‌رو شدیم و معلمان و دانش‌آموزان به پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی پناه بردند و نه به مهر ۹۹ شباهت دارد؛ مهرماهی که ذهنیت بیشتری درباره آموزش آنلاین وجود داشت اما نه بسترها و زیرساخت‌های لازم برای چنین آموزشی مهیا بود و نه کسی می‌دانست که قرار است دقیقا چه اتفاقی بیفتد. در این میان، معلمان، والدین و دانش‌آموزان، هر کدام و با هر نقشی که داشتند، سعی کردند کج‌دار و مریز با این شکل از آموزش سر کنند و آن را بگذرانند اما انگار امسال همه چیز فرق دارد و تجربه یک سال تمام آموزش آنلاین و حضور در فضای مجازی، همه را آبدیده‌تر کرده است. این را کارشناسان آموزشی می‌گویند که معتقدند سال تحصیلی پیش رو می‌تواند سالی کم‌چالش‌تر از قبل باشد.
در انتظار نسخه سومی از شاد
برنامه شاد توانست یکی از پرسروصداترین اعتراضات آموزش آنلاین در سال گذشته را به خودش اختصاص دهد؛ برنامه‌ای که نتوانست آن طور که انتظار می‌رفت عمل کند و به دلیل ضعف‌های ساختاری و عملکردی، مورد اعتراض بسیاری از دانش‌آموزان و معلمان قرار گرفت؛ برنامه‌ای که طبیعتا انتظار داشتیم در مدت سه‌ماهه تعطیلات تابستانی، ضعف‌هایش بررسی و رفع شده باشد اما چیزی که امروز با آن روبه‌رو هستیم این است که در کمتر از یک ماه مانده به آغاز سال تحصیلی و آموزش مجازی، این برنامه هنوز مسئولی ندارد. این را حسن‌الحسینی، مسئول پیشین برنامه شاد می‌گوید؛ فردی که بیش از هر کسی بر معایب این برنامه آگاهی دارد: «برای مثال در برخی از زمان‌ها که زمان اوج مراجعه دانش‌آموزان و معلمان به برنامه شاد بود، با مشکلات متعددی از جمله کاهش سرعت برنامه روبه‌رو می‌شدیم؛ موضوعی که یا باید به صورت ریشه‌ای و نرم‌افزاری حل شود یا این که برنامه‌ریزی مشخصی برای مدارس ارائه گردد تا همه مدارس در زمانی یکسان به برنامه مراجعه نکنند.»
مشخص است که برنامه شاد برای سال تحصیلی جدید، نیازمند به‌روزرسانی است؛ اتفاقی که بهتر است به شکل ارائه سومین نسخه از برنامه شاد شاهدش باشیم ولی به نظر می‌رسد تا امروز جدی گرفته نشده و همچنان همان نسخه قدیمی شاد در اختیار دانش‌آموزان است. موضوعی که الحسینی هم آن را تایید می‌کند و می‌گوید: «لازم است برنامه شاد هر چه زودتر به‌روز شود و با امکاناتی بیش از سال گذشته و طبق انتظار دانش‌آموزان ارائه شود.»
ضمن این که او از نیاز به مشارکت بخش خصوصی و حضور استارتاپ‌ها برای ارتقای هر چه بهتر برنامه شاد می‌گوید و آن را لازمه بالابردن کیفیت این برنامه می‌داند؛ نیازی که تا همین امروز به تأخیر افتاده و انجام نشده است.
اما فارغ از مشکلات نرم‌افزاری برنامه شاد، ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین وزارت آموزش و پرورش، از نیاز به ایجاد بسته و فرصتی آموزشی در شبکه شاد می‌گوید که به طور اختصاصی به دانش‌آموزان پایه اول تعلق داشته باشد. او معتقد است آموزش به دانش‌آموزان پایه اول نیاز به تخصصی دارد که حتی تحصیلکرده‌ترین والدین هم نمی‌توانند آن را به صورت اصولی به دانش‌آموز انتقال بدهند: «پس چه بهتر که امکانات و آموزش‌های ویژه‌ای در شبکه شاد قرار گیرد که دانش‌آموز کلاس اولی به طور شبانه‌روزی به آن دسترسی داشته باشد و با تکرار و تمرین در ذهنش نهادینه شود.»
به نظر سحرخیز، تدریس مفاهیم ریاضی و به‌خصوص فارسی برای کودکانی که هنوز سواد ندارند، کاری بسیار تخصصی و نیازمند توجه است که با چند ساعت آموزش آنلاین امکان‌پذیر نخواهد بود. برای همین است که او اختصاص‌دادن بخشی از این برنامه برای والدین دانش‌آموزان را هم یکی دیگر از تغییرات لازم برنامه شاد می‌داند: «تجربه سال گذشته به ما نشان داد والدین هم در روند تحصیلی بچه‌ها مشارکت زیادی دارند. فکر می‌کنم اگر پدر و مادر به هدف درس و معلم آگاه باشند، بهتر می‌توانند در این مسیر با دانش‌آموز همراه باشند و فراهم‌آوردن امکان این آگاهی و ارتباط والدین با معلمان و کادر آموزشی در بستر شاد، گام مؤثری خواهد بود.»
ضمن این که سحرخیز جای خالی برنامه‌های پرورشی در شبکه شاد را یکی دیگر از اساسی‌ترین ضعف‌های این برنامه می‌داند. به نظر او گنجاندن بازی و تفریح و مسابقات، یکی از تغییراتی است که لازم است در برنامه امسال شاد در نظر گرفته شود.
به‌روزرسانی معلمان
واقعیت این است همه معلمان در سراسر کشور در یک سطح از توانمندی نیستند؛ واقعیتی که از نظر ابراهیم سحرخیز نیازمند یک برنامه توانمندسازی و به‌روزرسانی جدی است تا همه آنها بتوانند با آموزش آنلاین و در بستر فضای مجازی به هدف خود که یادگیری دانش‌آموزان است، برسند. ضمن این که سحرخیز می‌گوید باید همه معلمان را به سمت‌وسویی سوق بدهیم که خودشان تولیدکننده محتوا باشند؛ چنان که بتوانند یک تمرین ریاضی مشخص را با علم و سلیقه خودشان تولید کنند و آن را در فضای مجازی به اشتراک بگذارند: «اتفاقی که سال گذشته هم افتاد اما در بین همه معلمان و در سراسر کشور همه‌گیر نبود.»
اما وقتی صحبت از ارائه آموزش آنلاین در فضای مجازی می‌شود، منظور چه نوعی از آموزش است؟ سوالی که رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش، در پاسخ به جام جم می‌گوید: «هر آموزشی، اجزایی دارد که شامل تدریس، ارائه تکلیف، ایجاد ارتباط، مدیریت کلاس، مدیریت زمان، بازخورد و رصد یادگیری دانش‌آموزان است. ضمن این که تجربه سال گذشته به ما نشان داده است که ما باید بیشتر از هر مساله‌ای روی اصول یادگیری و ارزیابی مرحله‌ای تمرکز کنیم. این آن نکته‌ای است که باید از تدریس هم بیشتر مد نظر قرارش بدهیم.»
حکیم‌زاده یکی دیگر از آفت‌های آموزش آنلاین در سال گذشته را اتکای دانش‌آموزان به فناوری می‌داند و راه چاره آن را در تغییر شیوه تدریس معلمان می‌بیند: «فراموش نکنیم به دلیل اجباری که اتفاق افتاده، استفاده بیش از حد از فضای مجازی و حتی برنامه شاد، نباید منجر به این شود که دانش‌آموزان از فعالیت‌های عملی، دست‌ورزی و مطالعه کتاب فاصله بگیرند.»
در واقع او معتقد است معلمان باید برنامه‌ای بچینند تا تعادلی بین استفاده از فناوری و فعالیت‌های عملی در زیست دانش‌آموزان لحاظ شود و به تعادل برسد.
مشتاقان به تحصیل
سال گذشته، سال سختی برای همه کسانی بود که به هر نحو و شکلی در روند آموزش حضور داشتند؛ برای دانش‌آموزان سخت‌تر. موضوعی که رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش به آن اشاره می‌کند و معتقد است که این دانش‌آموزان بودند که هم فرصت تعاملات اجتماعی خود را از دست دادند و هم قرار بود تا در فضایی جدید و تازه تحصیل کنند. البته به نظر حکیم‌زاده، دانش‌آموزان در مقابل دو گروه معلمان و والدین، بیشترین آشنایی را با فضای مجازی داشته و دارند: «آنها با فناوری بار آمده و بزرگ شده‌اند؛ بنابراین از نظر استفاده و حضور در فضای مجازی، مشکل بزرگی نداشتند و ندارند.»
اما یکی از نکات قابل توجهی که در بین همه کارشناسان مشترک است، نگرانی از افت تحصیلی دانش‌آموزان است؛ دانش‌آموزانی که به برخی آنها ارفاق شده و با چشم بسته و با اما و اگر بالا آمده‌اند و حالا قرار است سال تحصیلی جدیدی را شروع کنند. آن قدر که ابراهیم سحرخیز به آسیب‌هایی اشاره می‌کند که در سال‌های آینده ظهور پیدا خواهد کرد و این اتفاق جبران نخواهد شد مگر با تغییر رویکرد و رویه خانواده‌ها و البته معلمان.
والدین ایستاده بر لب مرز
اتفاق عجیبی نبود؛ این که همزمان با برگزاری کلاس‌های درس در فضای مجازی و به صورت آنلاین، حضور والدین در روند تحصیلی دانش‌آموزان پررنگ شود و بیشتر از گذشته در جریان روند آموزش قرار بگیرند. آن قدر که به گفته حکیم‌زاده، پژوهشی که اخیرا روی ۲۰۰ هزار نفر از دانش‌آموزان دوره دوم ابتدایی صورت گرفته است، این موضوع را تایید می‌کند: «در واقع با این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که بیشتر بچه‌ها به‌خصوص در دوره دبستان اعلام کردند که کمک زیادی از طرف خانواده‌ها داشته‌اند؛ البته که بیشترین کمک از طرف مادرها بوده است. اتفاقی که البته من آن را به فال نیک می‌گیرم؛ چرا که پیش از این، بسیاری از خانواده‌ها خیلی در جریان میزان کیفیت و کمیت تحصیل فرزندان‌شان نبودند.»
با این حال او معتقد است یکی از نکاتی که لازم است والدین در سال تحصیلی پیش رو در آن تجدید نظر کنند، میزان و مقدار حضور و مشارکت در تحصیل فرزندان‌شان است: «باید بدانیم نقش موثر و مفید چیست و مرزش را از دخالت و انجام‌دادن کارها به جای دانش‌آموز جدا کنیم؛ یعنی نه راه بی‌خیالی و رهاکردن دانش‌آموز در فضای مجازی را پیش بگیریم و نه این طور باشد که دانش‌آموز بدون کمک والدینش نتواند کاری از پیش ببرد.»
حکیم‌زاده از این دو روش، به عنوان دو گونه ناکارآمد از ایفای نقش والدین نام می‌برد که بهتر است در سال تحصیلی پیش رو از آن دوری کنند.»
