آوای مرز : مرکز آمار ایران، اسامی استان های پر مصرف آب در بخش کشاورزی سال ١۴٠٠ را معرفی کرد که در این لیست آذربایجان غربی هفتمین استان پر مصرف آب در حوزه کشاورزی شناخته شده است.
بحران بی آبی و خشکسالی سال هاست به یک تهدید جدی در حوزه آب و امنیت غذایی در ایران تبدیل شده است. دیر زمانی است که کارشناسان از تهدید منابع آبی، خالی شدن سفره های آب زیرزمینی، فرونشست زمین و به تبع آن فرسایش شدید خاک در کشور هشدار داده اند. بحرانی که با مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی ارتباط ویژه ای دارد اما تا کنون جدی گرفته نشده است.
تدوام کشاورزی سنتی سال هاست با کشت محصولات پر آب بر حتی در استان هایی که با مشکلات عدیده کم آبی رو به رو هستند، نشان از نامدیریتی و عدم برنامه ریزی در حوزه آب کشور دارد.
در دهه پنجاه شمسی، ۴۷ هزار چاه عمیق در کشور وجود داشت این درحالی است که تعداد حلقه‌های عمیق در سال ۹۸ به عدد ۸۵۰ هزار حلقه چاه عمیق رسیده است. تالاب‌ها و دریاچه های آبی کشور با خشکسالی مواجه اند و در طول ۴٠ سال اخیر سرنوشت ناگواری تا حذف شدن از نقشه کشور را داشته اند، وضعیتی که الان دریاچه ارومیه با آن دست و پنجه نرم می کند و حدود ٩۵ درصد از حجم آبی آن در پی سیاست های نادرست حوزه آب، از دست رفته است!
چندی پیش رییس اتاق بازرگانی، صنایع و کشاورزی ایران با انتقاد از سیاست های فعلی در حوزه مدیریت منابع آبی، گفت: «ایران به لحاظ موقعیت استراتژیک در منطقه دارای جایگاه ویژه‌ای است شرایط آب و هوایی و تنوعی اقلیمی در ایران این امکان را برای ما فراهم کرده که بتوانیم جایگاه مناسبی در حوزه امنیت غذایی برای خود ایجاد کنیم، اما بر اساس گزارش های سازمان ملل اگر با همین روال جلو برویم تصور وجود موجود زنده طی ۲۰ سال آینده در ایران سخت است».
غلامحسین شافعی، چالش آب را خطر بزرگی برای اقتصاد ایران می داند و معتقد است به این موضوعی کمترپرداخته شده است. او با اشاره به اجلاس کشاورزی مشترک ایران و هلند در سال ۸۲ اظهار کرد: «هلندی‌ها بر این باور بودند که کشاورزی و غذای ایران شیر خفته‌ای است و وای بر روزی که این شیر خفته بیدار شود. پرسش اصلی این است که آیا این شیر خفته بیدار خواهد شد یا همچنان در خواب باقی خواهد ماند؟»
اکنون جدیدترین داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، ١٠ استانی که بیشترین رتبه را در مصرف آب در بخش کشاورزی سال ١۴٠٠ را دارند؛ در دسته استان‌هایی هستند که عمدتا تنش آبی و یا تنش آبی شدید نیز دارند. در سال گذشته خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و اصفهان به ترتیب ۵ استانی بودند که بیشترین مقدار آب را در بخش کشاورزی مصرف کردند.
در این مقطع خوزستان ١۶.٩ درصد ، فارس ٩.٧ درصد، کرمان ٧.٩ درصد، خراسان رضوی ٧.٧ درصد ، اصفهان ۵.٨ درصد، مازندران ۵ درصد و آذربایجان غربی ٣.٧ درصد آب بخش کشاورزی را مصرف کردند.
به غیر از اصفهان، چهار استان خوزستان، فارس، کرمان و خراسان رضوی ارزش افزوده‌ای در بخش کشاورزی در سال ١۴٠٠ ایجاد کرده اند. این در حالی است که طبق داده‌های وزارت نیرو، اصفهان و خوزستان در دسته مناطق با تنش آبی شدید هستند.
استان های ششم تا یازدهم شامل استان‌های مازندران، آذربایجان غربی، گیلان، سیستان و بلوچستان، تهران و مرکزی است که آنها نیز جز استان‌های با تنش آبی و تنش آبی شدید هستند.
آذربایجان غربی علیرغم اینکه یک استان کشاورزی محسوب می شود و عمده اقتصاد آن به کشاورزی وابسته است، اما در حوزه مدیریت آب تا کنون موفق نبوده است.
در واقع اگر قرارگیری این استان در رده هفتم مصرف آب بخش کشاورزی را با توجه به سهم قابل توجهی که در بخش کشاورزی دارد مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که ارزش افزوده‌ای که ایجاد می کند در مقابل آب مصرفی کشاورزی آن قابل قبول نیست!
متاسفانه برنامه ریزی مدونی در حوزه کشاورزی استان وجود ندارد رویکردها به حوزه کشاورزی تا سال گذشته هم چندان مطلوب نبود. در سال ٩٩ صادرات محصولات کشاورزی در استان آذربایجان غربی ۳۲۷ میلیون دلار بوده و ۶۶ هزار تن محصولات کشاورزی صادر شده است، این رقم در سال ۱۴۰۰ به صادرات ۲۶۴ هزار تن محصول افزایش یافته است. با نگاهی به این اعداد و ارقام می‌بینید که سیاست گذاری ها و هدف گذاری ها به چه نحو بوده است.
استانی که قطب تولید سیب ایران است اما در بازار فروش و صادرات حرفی برای گفتن ندارد و خام فروش است. در کنار حجم انبوه تولیدی اما میزان آب مصرفی این حوزه هم قابل توجه است اما ارزش افزوده آن ناچیز است.
آذربایجان غربی همچنین یکی از تولید کنندگان اصلی چغندرقند در کشور است، محصولی پر آب بر در کنار تنش آبی موجود و خشکی دامنگیر دریاچه ارومیه!
در این سال ها هم برنامه های نه کاشت و بهکاشت هم تنها روی کاغذ بوده اند و تغییر الگوی کشت در استان موفقیت آمیز نبوده است، چرا که تغییرات الگوی کشت تابع عرضه و تقاضا است و بیشتر به درآمد کشاورزان بستگی دارد و کشاورزان معمولاً علاقه مندند محصولاتی را تولید کنند که برای آنها درآمد بیشتری را در پی داشته باشد.
از سویی دیگر برنامه های آبیاری تحت فشار در این استان نیز شکست خورده و پس از سال ها هنوز هم آبیاری سنتی باقی است و وعده های دولت های مختلف و جهاد کشاورزی برای برقراری و ایجاد آبیاری نوین عملی نشده است.
با مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه کاهش ۸ درصدی حقابه کشاورزان استان به صورت سالانه انجام گرفت و متاسفانه کشاورزان و باغداران به دلیل کمبود آب به برداشت آب زیرزمینی اقدام کردند. این مسئله هم با استان را با فرونشست زمین و تهدیدات دیگری روبرو کرد. در حالی که طبق مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه می بایست در کنار کاهش همزمان حقابه کشاورزان، سیستم آبیاری تحت فشار نیز انجام می‌گرفت اما این مسئله لحاظ نشد، برای مثال تنها در مهاباد از ۱۲ هزار هکتار زمین کشاورزی تنها ۳۴۰ هکتار به سیستم آبیاری نوین مجهز شده و این مسئله در سطح استان هم وجود دارد!
طبق شاخص های استاندارد شده دما و بارش تا پایان مهرماه سال جاری، ۸۳.۵ درصد از مساحت استان آذربایجان غربی تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته و فقط ۱۵ و نیم درصد مساحت استان در حد نرمال است.
از مهر سال جاری تاکنون میانگین بارش ها در این استان ۲۱.۰۱میلی متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل خود ۴۴.۰۸ درصد کاهش یافته است. این نمایی کوچک از استانی است که در رده هفتم پر مصرف ترین های آب حوزه کشاورزی قرار دارد و مسلما در رتبه های بالاتر وضعیت بدتر است.
تنش و بحران آبی که ارتباط مستقیمی با حوزه امنیت غذایی دارد، می تواند به سرعت بر وخامت اوضاع بیافزاید، موضوعی که بارها کارشناسان حوزه آب به دولت تذکر دادند، اما به نتیجه‌ای نرسیده است!!
تیر ماه امسال مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی اعلام کرد: در تمام نقاط کشور شرایط خشکسالی به‌شدت استثنایی و طولانی مدت وجود دارد. غرب کشور، شمال خوزستان، لرستان، کرمانشاه به‌خصوص ایلام در شرایط خشکسالی به‌شدت استثنایی و طولانی‌مدت به سر می‌برند اما همچنان خبری از برنامه ریزی مدون در حوزه مدیریت آب کشور نیست.
بنا به گفته رییس اتاق بازرگانی، صنایع و کشاورزی ایران؛ «کشور ۱۰ سال فرصت دارد که از این چالش جلوگیری کند. ما می‌توانیم این بحران را مدیریت کنیم، مشروط به این که کشت زعفران به اردبیل نرود و بزرگترین کشت هندوانه به مناطق شرقی ایران منتقل نشود و ما از صادر کننده نمونه هندوانه تقدیر نکنیم. اصلاح الگو مصرف محصولات کشاورزی و غذا باید در کشور دنبال شود و در کنار آن ضایعات و دورریز و مصرف غذا در ایران بسیار بالاست و باید برای کاهش آن، الگوی مصرف را تنظیم و رعایت کنیم».
آب این سرمایه گران به مدیریت نیاز دارد و کشاورزی پایدار و مدون یکی از راهکارهایی است که می تواند در تجدید منابع آبی راهگشا باشد، اگر به صورت علمی انجام بگیرد.
گزارش/ تانیا شعفی
