آوای مرز :در سال ۱۳۷۲ خورشیدی ۲۴ آبان به عنوان روز کتاب و کتابخوانی تعیین شد. این روز، یکی از روزهای هفته کتاب نیز هست. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.
خلاقیت های ذهنی و آموخته های دراز مدت انسان است. سهم کتاب در انتقال دانش ها گاهی به مراتب بیشتر و فراتر از دیگر ابزار آموزشی است. کتاب وسیله ای است که دانش بشری به مدد آن از تباه شدن مصون می ماند و به آیندگان منتقل می شود. پدید آوردن آثار علمی و فرهنگ مکتوب از توصیه های مهم اولیای دین است و به گسترش دانش کمک می کند و به عنوان یک میراث فرهنگی برای نسل های آینده ماندگار می شود.
بی گمان، هیچ ذخیره و میراثی سودمندتر و با ارزش تر از کتاب نیست؛ چرا که کتاب، مایه آرامش روحی انسان است. کتاب همدمی است که اندوه را می زداید و مطالعه کننده را از تنهایی در می آورد و به او حکمت های جان پرور می آموزد.
در واقع وقتی جهل و بی خبری، جامعه ای را از پای درآورد، یا شبهه ها ذهن جوانان را فلج کند، بدون شک یکی از مهم ترین کارهایی که می تواند آفت جهل را بزداید، مطالعه است و آنچه می تواند شبهه های ذهنی را دفع کند و ایمان و اطمینان را به قلب ها باز آورد، کتاب خوانی است. گرفتاران در چنبره پرسش ها و محاصره شدگان در میان انبوه شبهه ها، می توانند برای استمداد فکری به کتابخانه مراجعه کنند و از آن جا نیرو گیرند و به جنگ شبهه ها بروند و پاسخی در برابر القائات و شبهه افکنی های دیگران بیابند.
با ورود اینترنت به کشور و همزمان با افزایش سالانه کاربران فضای مجازی، به تدریج فرهنگ جامعه کاربران فضای مجازی در کشور دچار تغییرات گسترده و بنیادینی شده است.یکی از مهمترین تغییراتی که در زندگی حدود ۴۰ میلیون کاربر فضای مجازی اتفاق افتاده است، تغییر در سبک و میزان مطالعه آنها است.
در حال حاضر کاربران فضای مجازی زمان زیادی را برای استفاده از فضای مجازی و مرور مطالب در صفحات وب اختصاص می دهند، اما براستی این زمان زیاد برای مرور مطالب می تواند جای فرهنگ کتاب و کتابخوانی را در جامعه بگیرد؟
در جوامع پیشرفته دنیا که اهمیت مطالعه و افزایش آگاهی بر مردم آشکار شده است، بهبود سرانه مطالعه و راه های صحیح و تسریع این امر یکی از اقدامات مهم آموزشی محسوب می شود.
این در حالی است که متاسفانه مطالعه در کشور از جایگاه خوبی برخوردار نیست و فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در جامعه ما هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده و سرانه مطالعه در بین جوانان ما شاید به روزی حتی چند دقیقه هم نرسد!
این موضوع غیرقابل انکار است که در جامعه امروزی، مطالعه و کتاب و کتابخوانی در تسخیر دنیای مجازی و شبکه های اجتماعی است.
از طرفی آمار سرانه مطالعه ایرانی ها در بین مردم کشورهای جهان در پایین ترین سطح خود قرار دارد، عام ترین تعریف از «سرانه مطالعه» میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه روز است، اما همیشه این تعریف صادق نیست و می توان به جای مدت زمان از تعداد کتاب های خوانده شده یا تعداد صفحات خوانده شده در طول روز نیز برای تعریف سرانه مطالعه بهره برد.
کشورهای در حال توسعه نزدیک به۸۰ درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند اما کمتر از ۳۰درصد کتاب‌هایی جهان را تولید می کنند و کمتر از این مقدار نیز به کتابخوانی مشغولند. طبق آمار مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان درباره کتابخوانی، ۷۶ درصد از جوانان روزانه کمتر از ۳۰ دقیقه مطالعه می کنند که از این میان، بیشتر از ۷۰ درصد به مطالعه کتاب های روان شناسی و بازاری می پردازند. بر اساس آمار سازمان اسناد ملی ایران، ژاپن در رده اول مطالعه جهان قرار دارد که میانگین مطالعه آن به طور متوسط ۹۰ دقیقه در روز است.
بر اساس گزارش یونسکو، ژاپن از نظر عادت به کتابخوانی جایگاه نخست را در جهان دارد و ۹۱ درصد مردم این کشور به طور معمول کتاب، روزنامه و مجله می خوانند؛ برای مثال یک ژاپنی در سال بین ۴۶ تا ۴۷ کتاب می خواند و ۶۵ درصد مردم کره جنوبی نیز عادت به مطالعه دارند.
مقایسه سرانه مطالعه ایران و کشورهای دیگر نشان می دهد مهم ترین انگیزه ای که باعث می شود ایرانی ها سراغ کتاب نروند بی نیازی از مطالعه و حس دانای کل بودن است. اگر کلاه مان را قاضی کنیم می بینیم که ما آدم های با اعتماد به نفسی هستیم و این روزها به دلیل حضور در شبکه های اجتماعی و فضای اینترنت و مواجه شدن با اطلاعات حداقلی و پیامکی بیشتر از هر زمانی خودمان را بی نیاز از مطالعه می بینیم. حالا هر قدر هم در آمارها خودمان را خوب جلوه دهیم و آمارهای خوب و پر و پیمانی را ارائه کنیم، صنعت نشر و تیراژ کتاب ها خبر می دهد از سر درون.
در ساده ترین حالت می توان میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع و بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته شده تقسیم کرد. برای اندازه گیری، متوسط مطالعه در یک جامعه آماری را محاسبه کرده و به تمام جامعه تعمیم می دهند. البته عوامل دیگری نیز همچون تیراژ کتاب‌ها بر اندازه گیری سرانه مطالعه اثر دارد.
کاربران فضای مجازی اذعان دارند که تعدد صفحات بالا در این فضا موجب می شود که وقت کافی برای مطالعه آنها نداشته باشند؛ در حقیقت کاربر خود را با تعداد زیادی صفحه و وقت اندکی مواجه می بیند و همین موضوع باعث می شود به جای مطالعه دقیق به مرور سطحی رو بیاورد.
مرور سطحی داده ها باعث درک سطحی از مطالب هم شده و از طرف دیگر این مطالب به شدت فرار بوده و از ذهن مخاطب با گذشت زمان کوتاهی حذف می شوند؛ این موضوع بازدهی مطالعه را نیز پایین می آورد.
گرداب در این خصوص معتقد است ؛ ارتباط صفحات با یکدیگر نیز معضل بزرگی برای مطالعه به شمار می رود، به طوری که هنگام تورق یک کتاب به خاطر محدود بودن نوشته های آن به ناچار از مطالب همان کتاب استفاده کرده و یک مبحث را به طور کامل مطالعه میکنیم اما با ورود به صفحات فضای مجازی و باز شدن صفحات نامرتبط در کنار یکدیگر تمرکز کافی برای مطالعه یک مبحث وجود ندارد و سطح مطالعه به شدت کاهش پیدا می کند. معمولا در فضای مجازی یک کاربر بیشتر از اینکه وقتی برای مطالعه اختصاص بدهد معمولا در فرصتی که دارد به دنبال پیدا کردن و ذخیره کردن اطلاعات و مطالب مورد نیاز است این درحالی است که بسیاری از ما تجربه کرده ایم که بعد از ذخیره بسیاری از اطلاعات دیگر به سراغ آن نرفته ایم. همچنین انبوه مطالب موجود در اینترنت نوعا باعث از بین رفتن تمرکز فرد و از این شاخه به آن شاخه پریدن وی می شود.
شاید اگر تعداد صفحات در فضای مجازی محدود بود دیگر چنین اتفاقی نمی افتاد؛ اما امکان دسترسی نامحدود به اطلاعات با انواع جذابیت هایی که فضای مجازی برای کاربران دارد افراد را بیشتر وسوسه می کند تا نگاهی گذرا به آن صفحات بیندازند.
تولیدکنندگان محتوا برای آنکه در بازار رقابت پیروز شوند، مطالب خود را طوری تنظیم می کنند که مخاطب در کمترین زمان ممکن برداشت کافی از محتوا داشته باشد، به عبارت دیگر همانطور که در فضای مجازی مشاهده می شود اکثر مطالب در عین القای منظور خود کوتاه هستند.
این امر در دراز مدت میل و رغبت کاربر را برای استفاده از کتاب و سایر منابع مکتوب از بین می برد، چرا که کوتاه ترین کتاب ها حداقل دارای ۵۰ صفحه بوده و این تعداد صفحات خارج از حوصله مخاطبان خواهد بود.
به نظر می رسد با گذشت زمانی نه چندان دراز، اگرچه ساعت مطالعه افراد در اثر استفاده از اینترنت افزایش یافته است، اما به خاطر عدم تمرکز و گرایش کمتر به مطالعه کتب کاغذی، این ساعت بسیار غیر مفید خواهد بود به طوری که مطالعه سطحی جایگزین مطالعه عمیق شده و استفاده از کتب کاغذی دیگر فراموش می شود.
سرعتی که به دنبال استفاده از فضای مجازی، کاربر برای پاسخگویی به سوالات خود آن را تجربه می کند، رغبت مخاطب را برای تورق در کتب از بین برده و در حقیقت فرهنگ کتابخوانی را قربانی می کند.
هرچند امروزه برای مقابله با نرخ کاهشی کتابخوانی در جهان، کتابخانه های دیجیتالی بسیاری راه اندازی شده اند، اما همچنان مطالب جذاب و متنوع در فضای مجازی یکی از موانع پیش روی استفاده از این کتابخانه ها به شمار می رود.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان فرهنگی ؛ گسترش فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی در کاهش کتابخوانی تاثیر زیادی داشته است؛ این کارشناسان معتقدند کتابخوانی بایستی به صورت یک فرهنگ جامع و فراگیر از کودکی افراد در جامعه با آنها همراه شود.به این صورت که اگر فرهنگ کتاب خوانی در کودکان یک جامعه نهادینه شود، یک نسل رشد یافته در این زمینه خواهیم داشت که فرزندان خود را با این فرهنگ آشنا خواهند کرد.
امروزه شاهد هستیم کودکان یک جامعه پیش از آنکه با کتاب و فرهنگ کتابخوانی آشنا شوند، استفاده از اینترنت را آموزشمی بینند، تا جایی که کودک قبل از خواندن و نوشتن، استفاده از فضای مجازی را یاد می گیرد.از چنین کودکانی نمی توان انتظار داشت که کتابخوانی را بر مرور مطالب همراه با عکس در فضای مجازی ترجیح بدهند، از این رو بایستی اقدامی صحیح از سوی متولیان این امر در جامعه صورت بگیرد.
یکی از نکات مهمی که نیاز است به آن اشاره شود، این است که یکی از اثرات و فواید مطالعه، کاهش استرس و رسیدن به آرامش است؛ بطوریکه پژوهشگران ادعا می‌کنند شش دقیقه مطالعه تا ۶۸ درصد استرس را کاهش می دهد! با این حال به نظر می رسد این امر بیشتر از طریق مطالعه کتاب مکتوب حاصل می شود تا مطالعه در فضای مجازی چرا که فضای مجازی به خاطر سرعت بالا و انبوه مطالبی که ارائه می دهد مرهون استرس و شتاب است.
خوشبختانه امروزه در فضای مجازی گروه های کتابخوانی زیادی برای علاقمندان تشکیل شده است، هرچند تعداد اعضای این گروه ها در مقایسه با تعداد اعضای گروه های سرگرمی و … بسیار کمتر است.
یکی دیگر از مشکلاتی که مطالعه در فضای مجازی برای افراد به وجود می آورد این است که مبنای اطلاعات وسیعی که در این فضا وجود دارد مشخص نیست؛ هیچ کس صحت و سقم چنین مطالبی در فضای مجازی را بررسی نکرده است، این درحالی است که کتب زیادی که منتشر می شوند همگی به تأیید نهادهای مربوط رسیده اند و صحت و بنیان های اعتقادی و اندیشه ای در آنها بررسی شده است.
ارائه اطلاعات غلط در فضای مجازی و تکیه افراد بر آنها باعث به وجود آمدن تشتت فکری در مخاطبان می شود؛ در این صورت در کمترین زمان ممکن تمام اندیشه ها و اعتقادات مخاطب به یک باره از بین خواهد رفت. می توان گفت استفاده از فضای مجازی به جای کتاب ها، منجر به تغییر اندیشه و آرای مخاطبان می شود.
به هر حال از جمله اقداماتی که در زمینه مطالعه و ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی می تواند موثر باشد، یکی ایجاد المانها و سوق دادن مبلمان شهری به سمت ترویج فرهنگ مطالعه توسط شهرداری ها، برگزاری مسابقات کتابخوانی و خلاصه نویسی در مدارس و ادارات، برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های کتاب، توزیع کتاب های خوب و ارزان قیمت و اهداء کتاب به افراد ممتاز است.
به نظر می رسد، فرهنگ کتابخوانی در استان ما نیز به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار شده و در حال خشک شدن می باشد و بلکه هم خشکیده است. یادمان باشد، کتاب و کتابخوانی در دریای بی توجهی مردم و مسئولان در حال غرق شدن است!
