آوای مرز : بخش های ترک نشین و آذری نشین ایران شامل استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و بخش هایی از قزوین می شود. همچنین آذری ها جمعیتی از استان‌های تهران، البرز، قم و اراک را نیز به خود اختصاص داده اند.
این بخش از جمعیت ایران، از آداب و رسوم بسیار زیبایی در بخش های مختلف زندگی خود و بوِیژه جشن نوروز برخوردارند. یکی از زیباترین آیین های کهن این قوم را می توان در نوروز جست و جو نمود. یکی از مراسمات نوروز آذری ها، مراسم بایرام آیی است.
مراسم بایرام آیی
ترک ها و آذری ها با مراسمی تحت نام «بایرام آیی» به استقبال جشن بهار می روند. این مراسم یکی از باورهای کهن درمیان آذری زبانان، به خصوص مردم آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی است که بنا بر آن در استقبال از فصل بهار به نام گذاری چهارشنبه های ماه پایانی سال شمسی می پردازند.
ترک ها و آذری های ایران به ماه پایانی سال، بایرام آیی، یعنی ماه زنده شدن زمین می گویند و برای هر چهارشنبه از ماه پایانی سال شمسی عنصری از عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش را در نظر می گیرند و اعتقاد دارند در اولین چهارشنبه اسفند آب، در دومین چهارشنبه باد، در سومین چهارشنبه آتش و در چهارمین چهارشنبه خاک زنده می شود.
در مناطق روستایی ترک و آذری های ایران، آخرین چهارشنبه اسفند را که با باروری طبیعت همراه است؛ چرشنبه خاتون می گویند و در این روز زنان بالای اجاق خوراک پزی با آرد، شکل زنی زیبا را می کشند و زیر تصویر آن یک آینه و شانه می گذراند، تا وقتی چرشنبه خاتون آمد سرش را شانه بزند.
این رسم تاکید بر بارور شدن زمین در آخرین روزهای اسفند است. آنان همچنین در صبح آخرین چهارشنبه سال، سر چشمه رفته واز روی آب می پرند و دام های خود را نیز از آب عبور می دهند و از آب چشمه برای روشن کردن سماور و خمیر کردن نان و یا پختن غذا همراه خود می آوردند.
مراسم شال اندازی
یکی دیگر از سنتهای مشترک بیشتر اقوام ایرانی در شب آخرین چهارشنبه سال شمسی مراسم شال اندازی است. استاد محمد حسین شهریار شاعر آذری معاصر ایران نیز در اثر ماندگار خود با نام منظومه «حیدر بابایه سلام»، آیین سنتی شال اندازی را به زیبایی به نظم کشیده شده است.
رسم شال اندازی در بیشتر مناطق آذری زبان از قدیم رایج بوده و هنوز هم در روستاها برگزار می شود. بنا بر این رسم و آیین، در شب آخرین چهارشنبه سال در این مناطق، برنج سفید پخته شده به همراه آجیل و شیرینی بر سر سفره می گذارند و پسران نوجوان و یا جوان شالی برداشته و از بالای پشت بام به خانه همسایه می اندازند و طلب عیدی می کنند، صاحبخانه نیز مقداری آجیل، شیرینی و یا تخم مرغ در گوشه شال می بندد تا آن جوان بالای پشت بام، آن را به بالا بکشد.
به این رسم که در میان بسیاری از اقوام ایرانی به چشم می خورد، آیین شال اندازی می گویند.
رسم خوانچه و بایرام پایی
یکی دیگر از آیین سنتی آذری زبانان ایران زمین در روز آخرین چهارشنبه سال شمسی، عیدی دادن خانواده عروس به خانواده داماد است که از آن به عنوان خوانچه یاد می‌شود. خوانچه تحفه ای است سنتی که به رسم عیدی هر سال توسط خانواده عروس تدارک دیده شده و به منزل خانواده داماد فرستاده می شود. درون این تحفه ها تخم مرغ های رنگی، شاخه های گل، کله قند، نبات، آیینه، آجیل و شیرینی و لباس وجود دارد.
هدیه دادن یکی از رسم هایی است که در میان مردم ایران زمین در آستانه تحویل سال نو به شکل های مختلف رواج دارد. مردم مناطق آذری نشین همانطور که خوانچه به خانواده داماد هدیه می دهند، هدیه نوروزی شان را با رسمی بسیار زیبا که «بایرام پایی» نام دارد، به دختران خود پیشکش می کنند.
این رسم قدمتی طولانی دارد و از چند صد سال پیش در مناطق آذری زبان از یک هفته مانده به تحویل سال نو، مادران در تکاپو برای آماده سازی بایرام پایی یا پیشکش عید نوروز برای دختران خود هستند.
در قالب این رسم خانواده نو عروسان، غذاهای سنتی و بومی مانند پلو، مرغ، کوکو، قیمه گوشت وماهی دودی آب پز، شیرینی و شکلات خانگی به همراه هدایایی مانند پارچه را در مجمعی های مسی گذاشته و بایرام پایی را روانه خانه دختر می کنند. در بعضی از خانواده ها انجام این رسم تا سال ها بعد از ازدواج دختران نیز ادامه دارد.
آیین شب آخرین چهارشنبه سال
تمامی اقوام و مردم ایران زمین در شب آخرین چهارشنبه سال شمسی با برگزاری آیین های مشترک ونیز آداب ورسوم خاص منطقه خود این شب را جشن می گیرند؛ آذری ها نیز از این امر مستثنی نیستند.
کوزه شکنی و خواندن شعر تک بیتی، دو سنت کهن آذری زبانان در شب آخرین چهارشنبه سال شمسی است. مردم آذری نشین مناطق روستایی در شب چهارشنبه پایانی سال یا شب چهارشنبه سوری، کوزه های کهنه خود را از روی پشت بام ها بر زمین می اندازند و می شکنند وبه جای آن کوزه نو می خریدند.
همچنین رسم است که در این شب معمولا خانواده ها به منزل بزرگان خود می روند و شعر تک بیتی می خوانند.
تکم گردانی
موسیقی و شعر از حافظان اصلی فرهنگ ایرانیان هستند. بسیاری از عقاید و آیین مردم ایران زمین در میان کلمات و اشعار شاعران و آواز خوانان به نسل های بعدی انتقال می یابد.
آنچه گفتنی ست اینکه بسیاری از آداب و آیین ها، ادبیات تاریخی، ترانه های شفاهی و فولکلور ایران از طریق نغمه های موسیقی خود را از گزند دگرگونی اعصار مصون ساخته وبه واسطه ذهن پرشور و حافظه راویان آنها در اختیار نسل های کنونی قرار گرفته است.
یکی از این آیین های موسیقیایی توسط «تکم چی» یا عروسک گردان های نوروزی قابل مشاهده است. تکم چی ها و یا عروسک گردان های نوروزی در خطه آذربایجان، راویان و آوازه خوانان دوره گردی بوده اند که در آخرین روزهای زمستان با آواز های خود نوید بهاری تازه را می دادند.
تکه یا تکم، در زبان آذری به معنای «بز نر» است. تکم چی ها یا تکم گردان ها با استفاده از چوب، عروسکی به شکل بز درست می کنند و آن را با پشم سیاه بزهای منطقه آذربایجان می پوشانند، و به عنوان نوید دهندگان و مژده بخشان آمدن نوروز با اشعار مختلف آذری و با حرکت دادن عروسک «تکم» خود، آمدن نوروز را مژده و نوید می‌دهند و از مردم عیدی می گیرند.
در حقیقت آیین نمایشی «تکم گردانی» به نوعی انتقال دهنده آموزهای مهم فرهنگ غنی مردمان آذربایجان و اقلیم این منطقه به شمار می‌آید که در سپهر فرهنگی ایران، مهربانی، نوع دوستی، سخاوت، بخشندگی و احترام را در قالب این نمایش عروسکی به نمایش می گذارد.
مراسم سنتی «سایا»
مراسم سنتی «سایا» یکی زیباترین رسم‌های مردمان آذربایجان به مناسبت روزهای پایانی سال و آغاز سال نو است که از چندین روز مانده به عید نوروز برگزار می‌شود.
در فرهنگ آذری، سایا به معنی احترام گذارنده است. طبق مراسم سایا، سایاچی ها که عمدتاً هنرمندان دوره گردی بوده و هستند با لباس هائی برگرفته از رنگ طبیعت و گاه با لباس های چوپان های محلی از چند هفته مانده به نوروز، ده به ده، کوی به کوی و خانه به خانه با دو چوب در دست می گشتند و با خواندن شعرهای مخصوص بهاری و زدن چوبهای دستی به هم رسیدن نوروز را نوید می دادند و در مقابل دعاهای خیر و شعرهای دوست‌داشتنی خود، از مردم گندم، جو، شیرینی ویا مبلغی پول هدیه می گرفتند.
سایاچی ها قدمت مراسم سایا را به نخستین انسان (یعنی حضرت آدم) و اوایل خلقت نسبت می‌دهند و شعرِ «بو سایا کیمندن قالیب/ آدام آتادان قالیب» (این سایا از کی مانده، از بابا آدم مانده) نمونه‌ایی از این عقیده است.
بایرام سوفراسی
علاوه بر سفره هفت سین ایرانی که همه اقوام ایرانی برای برگزاری جشن نوروز تدارک می بینند بعضی از اقوام از جمله آذری ها، سفره عید مخصوصی دارند که با سفره دیگر اقوام متفاوت بوده و همین تفاوت‌ها نیز از زیبایی‌های عید نوروز است.
مردم آذری زبان از عید سال نو با عنوان هایی چون «نوروز بایرامی» و «ایل بایرامی» یاد می کنند. آنان در ایام عید نوروز سفره سفید پارچه ای به نام «بایرام سوفراسی» یا «یمیش سوفراسی» را در اتاق مهمان پهن می کنند و هر مهمانی که از راه می رسد پای آن می نشیند و صاحبخانه از میهمانان پذیرایی می کند. این سفره در واقع هم سفره پذیرایی است و هم سفره هفت سین؛ خانواده‌ها پای همین سفره از مهمانان نیز پذیرایی می‌کنند.
معمولا در سفره‌های عید (بایرام سوفراسی) قدیمی و سنتی تنقلاتی مانند: نخود، کشمش، مغز بادام و گردو، شیرینی‌های رنگین، شیرینی نعناعی،سیب، حلوای خانگی و …. قرار داده می شود.
عیدی دادن
مردم آذری زبان ایران، در جریان عید و شادی، آیین‌های دینی و مذهبی را فراموش نکرده اند. هنوز در جای جای استان های آذربایجان ایران رسم گرفتن اولین دریافتی، به عنوان برکت سال از بین صفحات قرآن کریم رایج است.
قبل از تحویل سال نو، پدر و یا بزرگ خانه به تعداد افراد خانوار اسکناس‌هایی را در درون صفحات قرآن مجید قرار می‌دهند و با تحویل سال و خواندن دعای تحویل سال افراد خانه اولین دریافت نقدی خود را در سال جدید از قرآن کریم می‌گیرند و اعتقاد دارند این به کارشان در سال جدید برکت می‌دهد.
روز طبیعت
سیزدهم فروردین ماه هر سال، روز پایان جشن های نوروزی و از مهم ترین رسوم مشترک در اقوام ایرانی است. در این روز، مردم بنا بر سنتی دیرینه، از خانه ها بیرون می آیند و به دشت و صحرا و باغ می روند تا آخرین روز عید را در طبیعت و در کنار سبزه و گیاه و آب روان چشمه ها و جویبارها بگذرانند.
این روز زیبا را، «روز طبیعت» نام گذاری کرده اند؛ روزی که در کنار بهره مندی از طبیعت زیبا و آب و هوای نیکو، مردم ایران نشان می دهند مهرورزی و دوست داشتن مسئولانه طبیعت، نشانه شعور بالای مردمی است که می خواهند سال های سال از این طبیعت زیبا بهره مند گردند.
تهیه غذاهای محلی مانند دلمه برگ مو و کوفته تبریزی در میان خانواده های آذری زبان ایران، همراه با انواع میوه ها، شیرینی ها و تنقلاتی که از سفره عید باقی مانده، گره زدن همزمان سبزه ها به نیت رفع زشتی ها و پلیدی ها و انداختن سبزه در آب روان همراه با آرزوی سالی پر از نیکی و برکت از سنتهای زیبای آذری ها در روز سیزده بدر است.
رها کردن سبزه نوروزی در آب روان
مردم ایران زمین بر سر سفره هفت سین خود سبزه را که نماد تولد دوباره و زایش و سبزی است قرار می دهند. و این سبزه در خانه تا پایان عید نوروز باقی می‌ماند و در سیزدهم نوروز به دامان طبیعت یا در آب روان رها می شود. ماندن سبزه عید در خانه بعد از سیزده بدر در باور آذری ها مانند دیگر ایرانیان شگون ندارد و به نوعی می‌توان گفت که رها کردن سبزه نوروزی در آب روان به معنای جریان زندگی و حیات دوباره جانداران است.
نوروز در جمهوری آذربایجان
نوروز از روزگاران کهن پیوند دهنده افراد و اقوام ایرانی بوده و اینک نیز به عنوان یکی از مهمترین عناصر فرهنگ ملی و منطقه‌ای عامل همبستگی تمامی مردم حاضر در قلمرو فرهنگی بزرگ ایرانی و بستر پیوستگی ملل همجوار و هم مرز با کشور کنونی ایران به شمار می رود.
بنابراین شاهدیم که جشن باستانی نوروز در در کشورهای همسایه ایران، همچون؛ جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکـستان، ازبکـستان، قرقیزستان و بخشهای کردنشین کشورهای عراق، ترکیه و سـوریه در روز ۱ فـروردین (۲۱ مارس) هرساله برگزار می شود.
یکی از جشن های بزرگ جمهوری آذربایجان به عنوان همسایه شمالی ایران، جشن نوروز است به طوری که این جشن، سال ها پیش از استقلال جمهوری آذربایجان توسط مردم این دیار برگزار می‌شده است. مردم جمهوری آذربایجان به واسطه اعتقادات گذشته خود، برای باشکوه تر برگزار کردن مراسم نوروز هر ساله تدارک ویژه می بیند.
در میان مردم جمهوری آذربایجان رسم بر این است که پیش از رسیدن نوروز پوشاک نو خریده و به خانه و حیاط منزل سر و سامان دهند.
همچنین در عید نوروز آداب و رسومی درباره فال نیک رواج دارد به طوری که در شب چهارشنبه سوری دختران جوان در دل فالی گرفته و مخفیانه پشت در نیمه باز به انتظار ایستاده و اگر همان موقع حرف خوب و موافقی بشنوند اشاره‌ای به برآورده شدن آرزوهایشان دارد.
از دیگر مراسم خاطره انگیز نوروزی جمهوری آذربایجان می‌توان به پختن سمنو، انداختن کلاه پوستین به درها، آویزان کردن کیسه از پشت بام در شب عید و درخواست تفحه عید اشاره کرد.
همچنین همه ساله در روز اول عید نوروز مراسم با شکوهی با حضور رئیس جمهوری و سایر مقامات جمهوری آذربایجان در مقابل در بخش تاریخی پایتخت جمهوری آذربایجان برگزار می شود و در ایام نوروز جشنواره های هنری و فرهنگی مختلفی در باکو و سایر شهرهای جمهوری آذربایجان برگزار می شود.
